ΟPEN ELEUSIS IN ELEFSINA
Η Ελευσίνα είναι το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής, της οποίας το βιομηχανικό παρελθόν και παρόν παραμένουν αχαρτογράφητα. Είναι ένας τόπος πολλαπλών χρήσεων και δραστηριοτήτων: βιομηχανίες, λιμάνια, τόπος μόνιμης και προσωρινής διαμονής εργαζομένων. Είναι επίσης ένας τόπος διάφορων μεταβάσεων: από μια αγροτική σε μια βιομηχανική και στη συνέχεια σε μια αποβιομηχανοποιημένη κοινωνία, από ένα χωριό σε μια πόλη που χαρακτηρίζεται από εσωτερική μετανάστευση και προσφυγιά, από ένα σημαντικό θρησκευτικό και πολιτιστικό ορόσημο στην αρχαιότητα σε ένα κέντρο βιομηχανικής παραγωγής στη νεωτερικότητα. Οι συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές που πυροδότησαν το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για την Ελευσίνα ξεκίνησαν κατά τον 19ο αιώνα και και συνεχίζονται έως σήμερα. Την ίδια περίοδο, λαμβάνει χώρα η διαδικασία της (απο)βιομηχανοποίησης του αστικού ιστού. Η συνύπαρξη αυτής της πολυσχιδούς παρακαταθήκης στον ίδιο τόπο είναι αυτό που καθιστά την Ελευσίνα ένα προνομιακό πεδίο έρευνας.
Η ιστορία της Ελευσίνας είναι η ιστορία ενός χωριού που μεταμορφώθηκε στη διάρκεια ενός αιώνα σε μια πόλη, σε ένα βιομηχανικό κέντρο. Διυλιστήρια, αποστακτήρια, σαπωνοποιεία, βιομηχανίες χρωμάτων, παραγωγής τσιμέντου, χάλυβα και πυρομαχικών, καθώς και ναυπηγεία είναι μερικές από τις βιομηχανίες που έδρευαν κατά καιρούς στην Ελευσίνα. Η ιστορία της Ελευσίνας είναι μια ιστορία γεμάτη αντιφάσεις, με τον ίδιο τρόπο που και η δουλειά μέσα στα εργοστάσια περιέχει παράδοξα και αντιφάσεις. Αυτές οι αντιφάσεις μας αφηγούνται μια ιστορία πόλης, ενώ περιγράφουν και μια κουλτούρα βιομηχανίας. Το απόσπασμα του ντοκιμαντέρ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, όπου η επαρχιακή ζωή παρουσιάζεται ως «κοιμισμένη» και ο βιομηχανικός χαρακτήρας της πόλης σαν «ανάσα», συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο τις αντιφάσεις αυτές.
Η Ελευσίς είναι μια ωραία, μικρή πόλις με μεγάλη βιομηχανική αλλά και κοσμικήν κίνηση συγχρόνως [...] είναι ένα μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, και στον λόγο αυτόν ακριβώς οφείλει την μεγάλη εξέλιξή της. Δεν είναι η μικρή επαρχιακή πόλη με την κοιμισμένη ζωή μέσα στον ουρανό της φανταστικής ευδαιμονίας. Είναι τουναντίον η πόλις κέντρο, η πόλις πυρήν. Εδώ αναπνέεις πιο καλά, πιο γεμάτα, με περισσότερη ευκολία και μεγαλύτερη ευχαρίστηση. (Αρχειακό υλικό, Απρίλιος 1930).
Αντίθετα με τις εξωτερικές αφηγήσεις που εστιάζουν είτε στο αρχαιολογικό ενδιαφέρον της Ελευσίνας είτε στη βιομηχανική ρύπανση και την υποβαθμισμένη αστική ζωή της, το Open Eleusis είναι ένα ερευνητικό έργο που επιχειρεί με διεπιστημονικό τρόπο, μέσω της εθνογραφίας, της προφορικής ιστορίας, και του κινηματογράφου, να εμβαθύνει στις καθημερινές εμπειρίες των κατοίκων και των εργατών και εργατριών. Αυτοί και αυτές διηγούνται τη βιωμένη ιστορία της εργασίας, των αγώνων, του μόχθου, της φτώχειας, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους την ξεπέρασαν, όπως διηγούνται και τα γλέντια στα εργοστάσια, τις φάρσες και του φόβους τους, καθώς και την καθημερινότητα σε μια πόλη με εργοστάσια. Παρακολουθούμε πώς δημιουργείται ένα ρεπερτόριο μνήμης και αναπαράστασης της βιομηχανικής κουλτούρας μέσα από προφορικές μαρτυρίες, γραπτά κείμενα, φωτογραφίες και άλλα τεκμήρια.
Η εθνογραφική και ιστορική έρευνα που διενεργήθηκε από την ομάδα του Openeleusis έλαβε χώρα σε μια περίοδο που βρίσκει την Ελευσίνα με κάποιες ακόμη σημαντικές βιομηχανίες στα πέριξ της. Οι ιστορίες που μας αφηγούνται οι άνθρωποι της Ελευσίνας από το παρελθόν είναι αδύνατον να διαχωριστούν από αυτό το σημερινό πλαίσιο. Το Openeleusis επιχειρεί μια «αναταραχή αρχείου», όπως την εννοεί ο Δημήτρης Παπανικολάου. Η αναταραχή αυτή συμβαίνει τη στιγμή που η αισθητική και οι αφηγήσεις αναπλαισιώνουν την ιστορική και πολιτική κατανόηση, αναδεικνύοντας την ιστορικότητα του παρόντος. Η Αναταραχή Αρχείου, όπως εμπνέει το Openeleusis, έχει σκοπό να φέρει στο φως ξεχασμένες φωνές, αποκαλύπτοντας τις αντιφάσεις και τις ασυνέχειες που βασίζονται σε επίσημα αφηγήματα. Παράλληλα, δημιουργεί νέες χρονικότητες και αφηγήσεις ανοίγοντας διάλογο με πιο προσωπικά και ευαίσθητα αρχεία. Με αυτήν τη λογική ανατρέχει στο παρελθόν, μέσα από την υλικότητά του και τη θέση του στο κυρίαρχο ιστορικό αφήγημα, συνδέοντάς το συνεχώς με την παρούσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση και επαναλαμβάνοντας εικόνες και κείμενα (Παπανικολάου, 2018) από την εκβιομηχάνιση και την αποβιομηχάνιση .
Οι ιστορίες που αφηγείται το Openeleusis δεν σχετίζονται απλώς με τις παρενέργειες της εκβιομηχάνισης και της αποβιομηχάνισης. Ιστορίες θορύβου και σκόνης μαζί με ιστορίες παιχνιδιού δίπλα στη θάλασσα, ιστορίες εργατικών αγώνων, κινητοποιήσεων κατοίκων και κοινωνικής κινητικότητας αποτυπώνουν τη δόξα μιας εποχής και την παρακαταθήκη που άφησαν οι δύο αυτές διαδικασίες στην πόλη.
Ο βιομηχανικός πολιτισμός της Ελευσίνας δεν περιορίζεται στο παρόν και το μέλλον των μνημειακών βιομηχανικών κτιρίων και των αστικών κενών που άφησε ως πολιτιστική κληρονομιά η αποβιομηχάνιση. Το Openeleusis υιοθετεί μια ευρεία ερμηνεία του όρου «βιομηχανικός πολιτισμός» (Bole, 2021), περικλείοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων, φυσικών χώρων και άυλων στοιχείων.
ELEFSINA
What was Elefsina before the smokestacks and what happened when these grew in number, creating an insurmountable wall between sea and city?
What happened when workers arrived from all over the country and new neighborhoods sprung up?
How did industry consume Elefsina? But also, as time passed, how did Elefsina consume industry? We observe Elefsina from its emergence as a proper city to its transformation into an industrial zone, until a large part of its industrial activity gradually becomes obsolete.
FROM FARMLANDS TO INDUSTRIAL SMOKESTACKS
In the early 19th century, Elefsina was a village with houses built with bricks atop the ruins of the ancient city. Up until the mid-19th century, its residents were engaged with agriculture, animal husbandry, and fishery.
Some people worked in the “kaminia” (furnaces), the area’s potteries, which mostly manufactured bricks, and in the “retsinadika”, the small plants that processed the resin collected from pines.
Elesfina began to change noticeably with the founding of the first factory in 1875, the Charilaou Soap Factory, which later became the Elaiourgeio (olive oil mill).
The greatest change, however, occurred with the arrival of the railroad in 1874 and the opening of the Corinth Canal in 1893. Raw materials could now arrive faster and in larger quantities, while it became easier for products manufactured by the small industries and factories of Elefsina to be distributed to new markets.
ZURICH CIRCLE
The "Zurich Circle" comprised a group of scientists-industrialists and was the central nucleus of the industrialization of Greece from the late 19th century until the interwar period, with Eleusis being at the center of this process. The "Zurich Circle" derives its name from the fact that its key members, chemists Nikolaos Kanellopoulos, Leontios Economides, Epaminondas Charilaos, Andreas Hadjikyriakos, and civil engineer Alexandros Zachariou, all members of bourgeois families, had studied at the Federal Institute of Technology Zurich in the 1880s. During their studies, they met and developed a lasting friendship. Upon their return to Greece, they applied their scientific, technological and entrepreneurial expertise to the country's industry, ushering in a new era for industries linked to scientific research.
The Acropolis newspaper in 1918 mentions that "industry has now escaped the hands of wealthy grocers and merchants [...] A wide circle was formed [...] industrialists, chemists and technicians with specialized studies [...] the industry entered its manhood [...] next to the factory lies the chemical laboratory [...] the chemist knows and is listened to, the factory owner does not shy from investing in experimentation". Eleusis benefits from this expertise due to the industrial saturation of Piraeus, its strategic geographical location set between Athens and Corinth, the railway connection from 1885 onwards, its natural port that facilitates the loading and unloading of cargo transport, as well as the availability of raw materials in the area, such as rock used in cement production. Thus, in 1895 Charilaos and Canellopoulos took over the Charilaou Soap Factory, transforming it into an olive press-soap factory; in 1898 Charilaos and Economides founded the Votrys distillery, and in 1902 Canellopoulos, Zachariou, Economides and Hadjikyriakos founded the cement industry which from 1911 onwards would be known as TITAN.
This circle will later include a physicist who also studied in Zurich, professor at the National Technical University of Athens Pavlos Santorinis, and the chemist Menelaos Sakellariou. The former introduced static innovations in the construction of the Kronos distillery in 1923 and the latter was the founder of the Iris paint industry, both factories located on the coastal front of Eleusis. Indicative of the contribution of the Zurich Circle to the industrial history of the country is that, in 1922, the second volume of the National Centenary Album 1821-1921 was dedicated to them, with the note "to the Megaloideates [Great Idea adherents]”, with all the connotations implied in the term "Megali Idea [Great Idea]" at that time.
In the early 20th century, Elefsina’s strategic position began attracting entrepreneurs from the country’s new upper class, members of the so-called “Zurich Circle”.
This period begins in 1902 with the construction of the TITAN cement industry, whose plant would become one of the city’s most controversial landmarks. This was followed by the establishment of the Votrys distillery in 1906.
The second period commenced during the interwar period with the construction of the facilities of the Kronos distillery in 1923, which remain iconic to this day, followed by the Hellenic Powder and Cartridge Mill, afterwards renamed PYRKAL, and the Iris paint factory in 1925.
VOTRYS (LEFT) AND TITAN (RIGHT)| 1936
OLIVE OIL MILL (LEFT) AND VOTRYS (RIGHT)
DETAIL FROM SOAP FACTORY INVOICE | 1935
TITAN
TITAN, POSTCARDS
IRIS, KRONOS, ELEOURGIKI
KRONOS | 1923
PYRKAL | 1936
IRIS
ELEFSINA SHIPYARDS
ELEFSINA SHIPYARDS
HALYVOURGIKI
HALYVOURGIKI
PETROLA (ELPE)
The final stage of Elefsina’s industrialization lasts from 1948, the last year of the Greek Civil War, up until the 1970s, during the period of the Greek Dictatorship. The Marshall Plan played a significant role in reinforcing industry during that period. The most typical industrial examples of that era are Chalyvourgiki, which was established in 1953 and inaugurated its blast furnace in 1961, the Elefsina shipyards that began operating in 1968, and the refinery of PETROLA, later renamed ELPE, in 1969.
Elefsina became a city when factories began emerging along its coastline, necessitating the accommodation of people arriving to work in these factories. The city grew upwards, turning its back to the sea as its beachfront gradually became inhospitable for its residents. Swimming and fishing ceased, as did strolling and playing at the docks. Clouds of cement and steel filings would envelope the city when winds blew towards its direction, and the waters of its bay turned orange with rust. Factories consumed the city, and the city began to protest.
MARSHALL PLAN IN ELEUSIS
The Marshall Plan was one of the main tools of American interventionist foreign policy on the European continent during the early Cold War period. The economic development of the Eleusis region, one of the largest industrial centers of the country, was affected significantly by it. Although Greece had already come under the British sphere of influence before the end of World War II—as evidenced by the Battle of Athens in December 1944—the growing economic problems of the declining British empire in late 1946 combined with the Greek government’s increased financial and military needs, urged the Americans to take a more active role in Greece. Thus, on the 12th of March 1947 American president Harry Truman presented his doctrine to the Congress, according to which the United States would help any "democratic government" threatened by "armed minorities", a direct reference to the conflict between the National and Democratic armies in Greece. Military aid would be supplemented shortly afterwards by economic aid to European states as a means of containing Soviet influence in the form of the Marshall Plan, on condition that, in exchange for the money provided, the free market and trade relations with the United States would have to be maintained by the recipient states. Under the Marshall Plan, on the 12th of November 1948, the Central Loan Committee (CLC) was established between the Special Economic Cooperation Mission of the Economic Cooperation Administration, the Greek Government and the Bank of Greece to provide reconstruction loans to affected enterprises. The total financial aid given to Greece (1947-1954) reached 1.2 billion dollars. Its aimed at reducing inflation, stabilizing the economy and strengthening the agricultural and industrial sectors. Industrial production increased from 85.5 in 1948 to 167 in 1953 (on the basis of 100 in the prewar year of 1939). According to the CLC archive, the industries in Eleusis that were supported by the Marshall Plan were the Hellenic Steel Industry, the military industry PYRKAL, the paint factory Iris, and the cement industry TITAN. TITAN, in particular, appears to have received a loan of $1.133.100, which led to a significant increase in cement production over the next few years. The industries of Eleusis channeled American financial aid into the purchase of machinery, the reconstruction, development and modernization of facilities and the introduction of new technical expertise to their operation. As a result of the financial support and of the postwar economic recovery in the 1950s and 1960s in general, the industries of Eleusis would experience the third, and last, stage of their prime that would last up until the period of the military dictatorship (1967-1974).