Η υγεία σαν ζητούμενο σε μια πόλη με μεγάλη ρύπανση, όπως και η υγεία σε σχέση με την εργασία στο εργοστάσιο και αλλού, είναι μέρη μιας σχετικά πρόσφατης συζήτησης. Η Ελευσίνα έχει απασχολήσει για πολλά χρόνια τον τύπο σχετικά με την υγεία των κατοίκων της, την αναπαραγωγική υγεία των γυναικών και ασθένειες που παρατηρούνται σε μεγαλύτερα ποσοστά στην Ελευσίνα συγκριτικά με άλλες πόλεις. Η δράσεις ενάντια στη ρύπανση ξεκίνησαν σχετικά πρόσφατα και συμπίπτουν με την περίοδο της μερικής αποβιομηχάνισης της πόλης.

Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση της υγείας μέσα στα εργοστάσια. Επαγγελματικές νόσοι που σχετίζονται με τη βιομηχανία, όπως πνευμονοκονιάσεις, βρογχοπνευμονικές παθήσεις και δερματοπάθειες, είναι ευρέως διαδεδομένες στην Ελευσίνα.

Ειδικά ως προς το εργοστάσιο του ΤΙΤΑΝ, το οποίο έχει ενοχοποιηθεί για πνευμονοπάθειες εργαζομένων και κατοίκων της περιοχής, γνωστές στην πόλη της Ελευσίνας ως «τσιμεντοκονίαση», αν και η εγκατάσταση του πρώτου ηλεκτροστατικού φίλτρου κλιβάνου είχε ξεκινήσει το 1961, η χρήση της τεχνολογίας των συνθετικών ινών στα σακκοφίλτρα θα οδηγήσει στη δραστική μείωση των εκπομπών σκόνης πολύ αργότερα, τη δεκαετία του ’70.

Το εργατικό ατύχημα, η υγιεινή στην εργασία και η παιδική εργασία αρχίζουν να λαμβάνονται υπόψιν μέσα από νομοθετικές πράξεις σιγά σιγά στην Ευρώπη στο τέλος του 19ου αιώνα. Στην Ελλάδα, η ιατρική και η ασφάλεια στην εργασία αρχίζουν να κατοχυρώνονται σταδιακά το διάστημα 1911-1914. Ο Βενιζέλος ψηφίζει διάφορους νόμους για την υγεία των εργαζομένων, την εργασία των ανηλίκων, την υγιεινή και την ασφάλεια των εργατών στην εργασία, τα εργαστήρια, τα καταστήματα και αλλού, καθώς και την υγιεινή των εργατών και υπαλλήλων πάσης φύσεως βιομηχανικών και βιοτεχνικών εργοστασίων και εργαστηρίων.

Το 1985 ψηφίζεται ο νόμος 1568 περί «Υγιεινής και Ασφάλειας των Εργαζομένων». Ακολουθεί το προεδρικό διάταγμα 213/86, με το οποίο καθιερώνεται η ειδικότητα της «Ιατρικής της Εργασίας». Η κατοχύρωση της υγιεινής και της ασφάλειας στον χώρο εργασίας ως εργατικό δικαίωμα συνεπάγεται υποχρεώσεις από την πλευρά της εργοδοσίας για τη διασφάλιση της υγιεινής και την αποφυγή ατυχημάτων, καθώς και καταβολή επιδομάτων υγείας και αποζημίωσης σε περίπτωση ατυχήματος.

Τα εργατικά ατυχήματα είναι άμεσα συνυφασμένα με την καθημερινότητα της Ελευσίνας. Τα ποσοστά νοσηρότητας και θνησιμότητας της πόλης ήταν πάντοτε αυξημένα σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα, καθώς μεγάλο μέρος του πλήθυσμού της εργάζονταν στις μεγαλύτερες βιομηχανίες της χώρας που είχαν συγκεντρωθεί στην περιοχή. Έτσι, η πόλη είχε ανέκαθεν σημαντικές υγειονομικες αναγκες.

Ο ήχος του ασθενοφόρου για τους Ελευσίνιους και τις Ελευσίνιες σήμαινε ότι κάποιος εργάτης ή κάποια εργάτρια έχει χτυπήσει σε ένα από τα εργοστάσια της πόλης. Μια τόσο μεγάλη εργατούπολη για πολλά χρόνια δεν είχε καμία δημόσια δομή υγείας, παρά μόνο λίγες ιδιωτικές κλινικές, οι οποίες δεν ήταν επαρκείς.

Οι συνθήκες εργασίας που επικρατούν δεν διασφαλίζουν τη σωματική ακεραιότητα των εργαζομένων. Τα μέτρα ασφάλειας είναι ανύπαρκτα και γι’ αυτό πολύ συχνά αποτελούν βασικό αίτημα των εργατικών αγώνων. Τα ατυχήματα διαφέρουν ανάλογα την εποχή. Στην αρχή της περιόδου εκβιομηχάνισης, τα μέτρα ασφαλείας είναι μηδαμινά και οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργαζομένων είναι πολύ δύσκολες, καθώς επικρατεί ακραία φτώχεια.

Οι εργάτες και οι εργάτριες στα εργοστάσια της Ελευσίνας ζουν για πολλές δεκαετίες με την ανασφάλεια ότι, εάν πάθουν κάποιο ατύχημα, θα απολυθούν, και έτσι «σακατεμένοι» δεν θα μπορέσουν να εργαστούν ξανά. Δεν είναι εύκολη υπόθεση να αναγνωριστεί το εκάστοτε ατύχημα ως εργατικό. Η εργοδοσία δεν αναλαμβάνει την ευθύνη των συνεπειών των συνθηκών εργασίας που προσφέρει, είτε είναι θανατηφόρες είτε όχι, σε εργάτες και εργάτριες. Ταυτόχρονα, αντιμετωπίζει συστηματικά κάθε ατύχημα ως προϊόν ατομικής ευθύνης του εργαζομένου.

Μας χρεώνουν το 95%, τα ατυχήματα, στο άτομο που παθαίνει το ατύχημα, [το άτομο] φταίει 95%… Ναι, το ανθρώπινο λάθος. Ε, εγώ σαν συνδικαλιστής δεν το ασπάζομαι αυτό, γιατί τυχαίο ατύχημα είναι να πέσει η σκεπή να σε πλακώσει, αυτό είναι τυχαίο. Το άλλο, δουλεύεις εδώ και περπατάει ο άλλος που είναι στον γερανό και κουβαλάει κάποιο βάρος και σε χτυπάει, αυτό είναι τυχαίο γιατί φταίει ο άλλος, άντε πάλι άνθρωπος φταίει λέει. Τέλος πάντων…

ΘΥΜΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το «έπαθλο ασφαλούς εργασίας» που δίνεται σε όλους τους εργαζόμενους του Τιτάνα, η παροχή του οποίου παύει, όταν πάθει κάποιος ατύχημα. Αυτό αναγκάζει μεν τους εργαζόμενους να συμμορφωθούν με όλα τα μέτρα ασφαλείας του εργοστασίου, αλλά εκεί αρχίζει και τελειώνει η ευθύνη την εταιρείας.

Συχνά, η εργοδοσία επιχειρεί να αποσιωπήσει το εκάστοτε συμβάν προσφέροντας θέσεις εργασίας ή χρηματικά και άλλα ανταλλάγματά στις οικογένειες των θυμάτων. Ειδικά την πρώτη περίοδο της εκβιομηχάνισης, συχνές είναι οι αφηγήσεις εργατών και εργατριών που κατά την διάρκεια ενός ατυχήματος αντιμετωπίζουν το δίλημμα να «σώσουν» τη δουλειά ή τους εαυτούς τους, υπό τον φόβο της απόλυσης.

Έπεσα μια φορά (και για να μην με διώξουν από το λιμάνι), γλιστράει το μαδέρι και πέφτω μέσα στη θάλασσα. Και δεν άφηνα το σακί, για να μην το χάσω μέσα στη θάλασσα. Και πέσανε τρεις και τρομάξανε να μου ξεκολλήσουν τα χέρια από το σακί για να με βγάλουνε. Και μου λέει ο προϊστάμενος: «Γιατί ρε δεν άφησες το σακί;». «Θα με έπαιρνες αύριο στη δουλειά άμα έχανα το σακί;», εκεί είχα καταντήσει.

ΜΑΛΙΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ | ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ (2006)

Η αναγνώριση των ατυχημάτων ως εργατικών και η πρόληψή τους είναι ζητήματα που διεκδικούνται μέσα από τους αγώνες των εργατών και των εργατριών μετά από πολλές απώλειες, θανατηφόρες και μη, των ανθρώπων που δουλεύουν στα εργοστάσια.

Στην ίδια λογική της ασφάλειας και της υγιεινής μέσα στα εργοστάσια, εργάτες και εργάτριες πρέπει να ντύνονται με ειδικά ρούχα. Σε πολλές περιπτώσεις, σημαντικά είναι και τα παπούτσια: στο ΤΙΤΑΝ είναι βαριά και αδιαπέραστα για να προστατεύουν από τραυματισμούς σε περίπτωση πτώσης αντικειμένων, ενώ στην ΠΥΡΚΑΛ πρέπει να έχουν ειδική γείωση. Γυναίκες και άντρες στην ΠΥΡΚΑΛ πρέπει να αφήνουν μεταλλικά αντικείμενα και κοσμήματα έξω από το χώρο εργασίας, λόγω του ειδικού ηλεκτρικού φορτίου που μπορεί αυτά να φέρουν. Οι γυναίκες φοράνε επίσης και ειδικά εσώρουχα για τον ίδιο λόγο.

Τα εργατικά ατυχήματα μπορεί πλέον να έχουν μειωθεί σε σχέση με την πρώτη περίοδο της εκβιομηχάνισης, όμως συμβαίνουν ακόμη στα εργοστάσια (και) της Ελευσίνας. Η αναγνώριση και η πρόληψή τους αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα από τα επίδικα των εργατικών αγώνων.

Το 1996, έναν αιώνα μετά την εγκατάσταση του πρώτου φουγάρου της πόλης, τίθεται σε λειτουργία το Θριάσιο Νοσοκομείο. «ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ» αναγράφεται στη μαρμάρινη επιγραφή που εγκατέστησαν δημοτικές και κυβερνητικές αρχές στα εγκαίνια του νοσοκομείου. Το νοσοκομείο αποτελούσε όραμα των κατοίκων και των βιομηχανικών συνδικάτων της πόλης, καθώς και του δημάρχου Μιχάλη Λεβέντη. Η κατασκευή του νοσοκομείου αποφασίστηκε το πρώτο έτος της θητείας του, το 1976.

Εκτός από τους εργάτες και τις εργάτριες της Ελευσίνας που εργάζονταν τότε στις βιομηχανίες, τα εργατικά ατυχήματα στην Ελευσίνα αφορούν ακόμη και σήμερα ολόκληρη την πόλη, εξαιτίας του είδους των βιομηχανιών που συνεχίζουν να υπάρχουν εκεί. Τα διυλιστήρια του Ομίλου Λάτση ΕΛΠΕ (πρώην ΠΕΤΡΟΛΑ) γειτνιάζουν, έχοντας μόνο λίγα μέτρα απόσταση, με τη βιομηχανία πυρομαχικών της ΠΥΡΚΑΛ. Μια ακόμη επικίνδυνη γειτνίαση είναι αυτή της ΠΕΤΡΟΓΚΑΖ και της Χαλυβουργικής.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελευσίνα και ευρύτερα η Δυτική Αττική υπάγονται στην οδηγία Σεβέζο. Ένα μεγάλης κλίμακας ατύχημα σε μια από τις βιομηχανίες που βρίσκονται στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο πεδίο θα μπορούσε να αποβεί μοιραίο και καταστροφικό για την πόλη και την ευρύτερη περιοχή. Η οδηγία αυτή πήρε το όνομά της από το ατύχημα που έγινε στην ομώνυμη ιταλική πόλη το 1976, όταν δηλητηριώδη αέρια που διέρρευσαν από ένα εργοστάσιο οδήγησαν στο θάνατο χιλιάδες ανθρώπους.

Η οδηγία καθορίζει τα μέτρα πρόληψης που θα έπρεπε να διαθέτουν οι βιομηχανίες της περιοχής, όπως για παράδειγμα την απαγόρευση διατήρησης καυσίμων, εκρηκτικών και επικίνδυνων χημικών που υπερβαίνουν κάποια ποσότητα και οργανωμένο σχέδιο αντιμετώπισης των συνεπειών με την ταχύτερη δυνατή ενεργοποίηση όλων των συναρμόδιων φορέων της πολιτείας, για να περιοριστούν οι συνέπειες κάποιου ατυχήματος (Σχέδιο Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων ΣΑΤΑΜΕ). Ωστόσο, η στενή σχέση των βιομηχανιών με το κράτος δεν εξασφαλίζει τη συμμόρφωσή τους με τις οδηγίες.