ΑΜΗΧΑΝΟΙ ΧΩΡΟΙ
ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ

Η αποβιομηχάνιση έχει αφήσει τα σημάδια της στην Ελευσίνα. Παλιές βιομηχανίες στέκουν αμήχανες κατά μήκος της παραλίας και προκαλούν τη μνήμη κατοίκων, εργαζομένων και περαστικών. Στους χώρους αυτούς συνέβησαν πολλά.

Η ιστορία αυτή δεν διαγράφεται, αλλά ξαναγράφεται μέσα από τις εμπειρίες των ανθρώπων που συνέδεσαν τη ζωή τους με αυτό το βιομηχανικό παρελθόν. Κι αυτές οι εμπειρίες διαμορφώνουν νέες στάσεις, αποτιμήσεις και διηγήσεις για το παρελθόν αυτό. 
Παρατηρούμε ποιοι από αυτούς τους χώρους είναι σήμερα επισκέψιμοι και ποιοι παραμένουν ακόμη αντικείμενο διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην τοπική κοινωνία και τους νέους διαχειριστές. Βλέπουμε πώς βιώνονται οι χώροι αυτοί σήμερα, πώς αφηγούνται τις ιστορίες τους και πώς ζουν στο μυαλό και την καθημερινότητα των ανθρώπων.

Παρακολουθούμε πώς οι Ελευσίνιοι συνθέτουν ένα ρεπερτόριο μνήμης και αναπαράστασης της βιομηχανικής κουλτούρας μέσα από επιτόπιες «ανασκαφές», από τη διάσωση αρχειακού υλικού και τη συγκρότηση φωτογραφικών συλλογών.

Βρισκόμαστε στον Κρόνο μαζί με έναν Ελευσίνιο συλλέκτη. Κάποια στιγμή αυτός απομακρύνεται και φαίνεται κάτι να ψάχνει μέσα στα χαλάσματα. Επιστρέφει μετά από λίγο κρατώντας στο χέρι δύο τούβλα που έχει ξεχωρίσει μέσα από τον σωρό. Τι βρήκες;

Παλιά, τα τούβλα είχαν τη σφραγίδα του κεραμοποιού: «Δημήτρης Μεθενίτης». Αυτό το κεραμοποιείο ήταν εκεί που ήταν το Πυρουνάκειο σχολείο… πιθανότατα μιλάμε για το πρώτο κεραμοποιείο… Ίσως, αν όχι προεπαναστατικό, σίγουρα τα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Έχουμε έγγραφο του 1831 με παραγγελία τούβλων. Εδώ δε η περιοχή, τα πίσω κτίσματα, ανήκει στους Μεθενιταίους, στα συμβόλαια της περιοχής γράφει περιοχή «Καμίνι», 1800-τόσο τα συμβόλαια, έτσι…

Μέσα από τα χαλάσματα αποκαλύπτονται τα διαφορετικά στρώματα της ιστορίας του χώρου που βρισκόμαστε. Ο συλλέκτης πιθανολογεί ότι το πρώτο αυτό κεραμοποιείο βρισκόταν εκεί, πριν μετεγκατασταθεί στο Πυρουνάκειο σχολείο.

Αυτό που αποκαλύπτεται σε εμάς, πέρα από τις επάλληλες ιστορίες του χώρου, είναι και το πως, για τον συγκεκριμένο συλλέκτη, το αρχείο είναι μια ολόκληρη διεργασία, μια σωματική εμπειρία εκσκαφής και ανασύνθεσης της ιστορίας.

Συνήθως, όταν φεύγουν τα εργοστάσια, οι βιομηχανικές πόλεις ερημώνουν. Η Ελευσίνα δεν είναι μια τέτοια περίπτωση. Η αποβιομηχάνισή της δεν γίνεται απότομα ούτε ολοκληρωτικά, ενώ το εργατικό δυναμικό της πόλης προσαρμόζεται σιγά σιγά σε άλλα είδη παραγωγής είτε στην ίδια την πόλη είτε στα περίχωρα.

Τα εργοστάσια εγκαταλείπουν σε μεγάλο βαθμό το παραλιακό μέτωπο, χωρίς ωστόσο να διαρρήξουν τον ιστό της πόλης.

Με έναν παράδοξο τρόπο, με την υποχώρηση της βιομηχανίας ένα κομμάτι της πόλης επιστρέφει στους κατοίκους της. Ελευσίνιοι και Ελευσίνιες ανασυγκροτούν σταδιακά ένα νέο αστικό τοπίο στη σκιά του βιομηχανικού παρελθόντος της πόλης.

Το παλιό Ελαιουργείο πέρασε στην κυριότητα της Εθνικής Τράπεζας, πριν τελικά εξαγοραστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού το 2022.

Από το 1995 στον χώρο του Ελαιουργείου γίνεται το φεστιβάλ των Αισχυλείων, ενώ από το 2017 φιλοξενήθηκαν δράσεις που συνδέθηκαν με την «Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης».

Δίπλα στο συγκρότημα του Ελαιουργείου, το Υπουργείο Πολιτισμού σχεδιάζει τη μεταφορά του αρχαιολογικού μουσείου της πόλης, μετατρέποντας το βιομηχανικό συγκρότημα σε πολιτιστικό κέντρο.

Το 1990 το εμβληματικό κτίριο διοίκησης του εργοστασίου Κρόνος, που αποτελεί τοπόσημο της Ελευσίνας, και ο πύργος του αποστακτηρίου χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα μνημεία. Εδώ φιλοξενήθηκαν για ένα σύντομο διάστημα, τη διετία 2003-2005, τα Αισχύλεια. Το διάστημα 2005-2012, η ανάπλαση και αποκατάσταση των εγκαταστάσεων του Κρόνου αποτέλεσε πεδίο διεκδίκησης για ομάδα κατοίκων της Ελευσίνας, οι οποίοι πρότειναν τη δημιουργία ενός προσβάσιμου χώρου πρασίνου. Οι διεκδικήσεις αυτές είχαν υπάρξει σημείο τριβής με τις τότε δημοτικές αρχές, οι οποίες προωθούσαν τη δημιουργία νέων κατοικιών.

Τον Σεπτέμβριο του 2023, εγκρίθηκε η αγορά του Κρόνου από τον Δήμο Ελευσίνας με στόχο τη δημιουργία πάρκου και την επανάχρηση των κτιρίων του ως χώρων πολιτισμού.

Το παλιό συγκρότημα της Ελαιουργικής συνυπάρχει με τα διατηρητέα κτίρια, την καμινάδα του Ίρις και τις πρόσφατα αποπερατωμένες εργατικές κατοικίες Ελευσίνα IV και Ελευσίνα V. Ανήκει στην Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ).

Στο πλαίσιο της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας» έγινε ανάπλαση του κτιρίου, το οποίο πλέον στεγάζει αθλητικές και πολιτιστικές δράσεις. Το Ίρις είναι ιδιοκτησία της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) και με τη στήριξη του Δήμου Ελευσίνας, στο πλαίσιο της ανάπτυξης υποδομών της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας», μετατρέπεται σε κέντρο πολιτισμού.

Σήμερα, στο ακίνητο και τις εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ διενεργείται απορρύπανση από εκρηκτικές ύλες.

Το αίτημα της πόλης είναι η ανάπλαση των χαρακτηρισμένων κτιρίων της και η διαμόρφωση του ευρύτερου χώρου σε πάρκο, το οποίο θα επιστρέψει στους κατοίκους της Ελευσίνας. Το μέλλον της ΠΥΡΚΑΛ είναι ακόμη υπό διαπραγμάτευση.

Παράλληλα με το βιομηχανικό παρελθόν, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας χώροι που σχετίζονται με το βιομηχανικό παρόν μετατράπηκαν κι αυτοί σε εφήμερους χώρους πολιτισμού. Έτσι, στα διαλυτήρια πλοίων της Βλύχας φιλοξενήθηκαν παραστάσεις και δρώμενα.

Κοίτα, η Βλύχα τώρα έχει ακουστεί τόσο πολύ, λόγω «Πολιτιστικής», η Βλύχα όμως δεν ήταν έτσι… ήταν απλώς ένα μέρος που διέλυαν τα πλοία, εκεί ήταν τα διαλυτήρια του Σάββα, εκεί ήτανε ένας βούρκος, ήτανε άσχημα πάρα πολύ… και είναι ακόμα, μη νομίζετε επειδή το έχουμε κάνει τώρα, το ανεβάσαμε… είναι νεκροταφείο πλοίων. Η Βλύχα είναι μια μόλυνση… αλλά τώρα με την «Πολιτιστική» είχε γίνει αξιοθέατο και πραγματικά πάμε, βλέπουμε παραστάσεις, πέφτουν και τα φώτα πάνω στον Αλέξανδρο [παροπλισμένο πλοίο], το ζούμε έτσι, αλλά πρέπει να γνωρίζουν τα παιδιά και το τι έχει συμβεί. 

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΝΟΔΑΡΑ