ΤΟ ΟPEN ELEUSIS ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Η Ελευσίνα είναι το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής, της οποίας το βιομηχανικό παρελθόν και παρόν παραμένουν αχαρτογράφητα. Είναι ένας τόπος πολλαπλών χρήσεων και δραστηριοτήτων: βιομηχανίες, λιμάνια, τόπος μόνιμης και προσωρινής διαμονής εργαζομένων. Είναι επίσης ένας τόπος διάφορων μεταβάσεων: από μια αγροτική σε μια βιομηχανική και στη συνέχεια σε μια αποβιομηχανοποιημένη κοινωνία, από ένα χωριό σε μια πόλη που χαρακτηρίζεται από εσωτερική μετανάστευση και προσφυγιά, από ένα σημαντικό θρησκευτικό και πολιτιστικό ορόσημο στην αρχαιότητα σε ένα κέντρο βιομηχανικής παραγωγής στη νεωτερικότητα. Οι συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές που πυροδότησαν το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για την Ελευσίνα ξεκίνησαν κατά τον 19ο αιώνα και και συνεχίζονται έως σήμερα. Την ίδια περίοδο, λαμβάνει χώρα η διαδικασία της (απο)βιομηχανοποίησης του αστικού ιστού. Η συνύπαρξη αυτής της πολυσχιδούς παρακαταθήκης στον ίδιο τόπο είναι αυτό που καθιστά την Ελευσίνα ένα προνομιακό πεδίο έρευνας.

Η ιστορία της Ελευσίνας είναι η ιστορία ενός χωριού που μεταμορφώθηκε στη διάρκεια ενός αιώνα σε μια πόλη, σε ένα βιομηχανικό κέντρο. Διυλιστήρια, αποστακτήρια, σαπωνοποιεία, βιομηχανίες χρωμάτων, παραγωγής τσιμέντου, χάλυβα και πυρομαχικών, καθώς και ναυπηγεία είναι μερικές από τις βιομηχανίες που έδρευαν κατά καιρούς στην Ελευσίνα. Η ιστορία της Ελευσίνας είναι μια ιστορία γεμάτη αντιφάσεις, με τον ίδιο τρόπο που και η δουλειά μέσα στα εργοστάσια περιέχει παράδοξα και αντιφάσεις. Αυτές οι αντιφάσεις μας αφηγούνται μια ιστορία πόλης, ενώ περιγράφουν και μια κουλτούρα βιομηχανίας. Το απόσπασμα του ντοκιμαντέρ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, όπου η επαρχιακή ζωή παρουσιάζεται ως «κοιμισμένη» και ο βιομηχανικός χαρακτήρας της πόλης σαν «ανάσα», συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο τις αντιφάσεις αυτές.

Η Ελευσίς είναι μια ωραία, μικρή πόλις με μεγάλη βιομηχανική αλλά και κοσμικήν κίνηση συγχρόνως [...] είναι ένα μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, και στον λόγο αυτόν ακριβώς οφείλει την μεγάλη εξέλιξή της. Δεν είναι η μικρή επαρχιακή πόλη με την κοιμισμένη ζωή μέσα στον ουρανό της φανταστικής ευδαιμονίας. Είναι τουναντίον η πόλις κέντρο, η πόλις πυρήν. Εδώ αναπνέεις πιο καλά, πιο γεμάτα, με περισσότερη ευκολία και μεγαλύτερη ευχαρίστηση. (Αρχειακό υλικό, Απρίλιος 1930).

Αντίθετα με τις εξωτερικές αφηγήσεις που εστιάζουν είτε στο αρχαιολογικό ενδιαφέρον της Ελευσίνας είτε στη βιομηχανική ρύπανση και την υποβαθμισμένη αστική ζωή της, το Open Eleusis είναι ένα ερευνητικό έργο που επιχειρεί με διεπιστημονικό τρόπο, μέσω της εθνογραφίας, της προφορικής ιστορίας, και του κινηματογράφου, να εμβαθύνει στις καθημερινές εμπειρίες των κατοίκων και των εργατών και εργατριών. Αυτοί και αυτές διηγούνται τη βιωμένη ιστορία της εργασίας, των αγώνων, του μόχθου, της φτώχειας, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους την ξεπέρασαν, όπως διηγούνται και τα γλέντια στα εργοστάσια, τις φάρσες και του φόβους τους, καθώς και την καθημερινότητα σε μια πόλη με εργοστάσια. Παρακολουθούμε πώς δημιουργείται ένα ρεπερτόριο μνήμης και αναπαράστασης της βιομηχανικής κουλτούρας μέσα από προφορικές μαρτυρίες, γραπτά κείμενα, φωτογραφίες και άλλα τεκμήρια.

Η εθνογραφική και ιστορική έρευνα που διενεργήθηκε από την ομάδα του Openeleusis έλαβε χώρα σε μια περίοδο που βρίσκει την Ελευσίνα με κάποιες ακόμη σημαντικές βιομηχανίες στα πέριξ της. Οι ιστορίες που μας αφηγούνται οι άνθρωποι της Ελευσίνας από το παρελθόν είναι αδύνατον να διαχωριστούν από αυτό το σημερινό πλαίσιο. Το Openeleusis επιχειρεί μια «αναταραχή αρχείου», όπως την εννοεί ο Δημήτρης Παπανικολάου. Η αναταραχή αυτή συμβαίνει τη στιγμή που η αισθητική και οι αφηγήσεις αναπλαισιώνουν την ιστορική και πολιτική κατανόηση, αναδεικνύοντας την ιστορικότητα του παρόντος. Η Αναταραχή Αρχείου, όπως εμπνέει το Openeleusis, έχει σκοπό να φέρει στο φως ξεχασμένες φωνές, αποκαλύπτοντας τις αντιφάσεις και τις ασυνέχειες που βασίζονται σε επίσημα αφηγήματα. Παράλληλα, δημιουργεί νέες χρονικότητες και αφηγήσεις ανοίγοντας διάλογο με πιο προσωπικά και ευαίσθητα αρχεία. Με αυτήν τη λογική ανατρέχει στο παρελθόν, μέσα από την υλικότητά του και τη θέση του στο κυρίαρχο ιστορικό αφήγημα, συνδέοντάς το συνεχώς με την παρούσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση και επαναλαμβάνοντας εικόνες και κείμενα (Παπανικολάου, 2018) από την εκβιομηχάνιση και την αποβιομηχάνιση .

Οι ιστορίες που αφηγείται το Openeleusis δεν σχετίζονται απλώς με τις παρενέργειες της εκβιομηχάνισης και της αποβιομηχάνισης. Ιστορίες θορύβου και σκόνης μαζί με ιστορίες παιχνιδιού δίπλα στη θάλασσα, ιστορίες εργατικών αγώνων, κινητοποιήσεων κατοίκων και κοινωνικής κινητικότητας αποτυπώνουν τη δόξα μιας εποχής και την παρακαταθήκη που άφησαν οι δύο αυτές διαδικασίες στην πόλη.

Ο βιομηχανικός πολιτισμός της Ελευσίνας δεν περιορίζεται στο παρόν και το μέλλον των μνημειακών βιομηχανικών κτιρίων και των αστικών κενών που άφησε ως πολιτιστική κληρονομιά η αποβιομηχάνιση. Το Openeleusis υιοθετεί μια ευρεία ερμηνεία του όρου «βιομηχανικός πολιτισμός» (Bole, 2021), περικλείοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων, φυσικών χώρων και άυλων στοιχείων.