ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΣΩΜΑ

Ανατρέχοντας στις διάφορες ζωές της Ελευσίνας, οι ιστορίες της πόλης και της ζωής μέσα και έξω από τα εργοστάσια περιγράφουν εικόνες, ήχους, μυρωδιές, γεύσεις, υφές, όπως μιλάνε πολύ συχνά και για κρύο, ζέστη, φόβο, συγκέντρωση και κούραση. Επιχειρώντας μια αρχαιολογία των αισθήσεων, ο Γιάννης Χαμηλάκης προσπαθεί να κατανοήσει πώς οι άνθρωποι κατασκευάζουν τις ιστορίες τους μέσα από εμπειρίες αισθήσεων που έχουν με την ύλη. Είναι ένας τρόπος, όπως υποστηρίζει, να κατανοήσουμε το «δέρμα» και τη «σάρκα» του κόσμου.

Το υλικό περιβάλλον της Ελευσίνας μας συστήνεται μέσα από εμπειρίες και αντιλήψεις σχετικές με τα κομβικά στοιχεία που καθορίζουν την ατμόσφαιρα της πόλης στις διάφορες φάσεις της. Ποιες είναι οι αισθήσεις που διαμορφώνουν την ατμόσφαιρα της Ελευσίνας ή, αλλιώς, πώς η ατμόσφαιρα της Ελευσίνας επηρεάζει τις αισθήσεις των ανθρώπων της στην καθημερινή ζωή και στην εργασία; Την ατμόσφαιρα της πόλης έρχονται να συμπληρώσουν τα εργατικά ατυχήματα και οι επαγγελματικές νόσοι, που σε μια πόλη σαν την Ελευσίνα αποτελούν ορόσημα στην ιστορία της πόλης, της βιομηχανίας και του εργατικού κινήματος.

Ο χάρτης που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια αναπαράστασης της αίσθησης της πόλης. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για τον χάρτη προέκυψε μέσα από συνεντεύξεις και δευτερογενείς πηγές. Ο χάρτης δεν έχει χρονολογική συνέχεια: οι ήχοι και τα παραθέματα αφορούν είτε το παρελθόν είτε το παρόν της ζωής στην Ελευσίνα.

Ανάλογα με την περίοδο, οι εμπειρίες των αισθήσεων και οι αντιλήψεις σχετικά με τη σημασία της ρύπανσης του αέρα, της θάλασσας και του εδάφους αλλάζουν. Στην κατεύθυνση αυτή, ξεκινάνε και διάφορες διαμαρτυρίες κατοίκων, οι οποίες μέσα στα χρόνια θα εξελιχθούν σε πιο μαζικά κινήματα. Οι πρώτες μορφές διαμαρτυρίας της τοπικής κοινωνίας εμφανίζονται γύρω στη δεκαετία του ’60, αλλά είναι περιορισμένες και σποραδικές.

Σε δημοσίευμα του 1966 στην εφημερίδα Ελευθερία συναντάμε αίτημα του δήμου για τοποθέτηση φίλτρων στα φουγάρα του ΤΙΤΑΝΑ, γιατί «η τσιμεντόσκονη που εκπέμπεται προκαλεί ζημιές στους αρχαιολογικούς θησαυρούς της περιοχής και απειλεί την υγεία των κατοίκων». Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι στην επικοινωνία του προβλήματος η βλάβη των αρχαιοτήτων προηγείται και η υγεία των κατοίκων ακολουθεί.

Μετά τη Μεταπολίτευση, από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και εξής, αναδύεται ένας πιο συστηματικός λόγος για την προστασία του περιβάλλοντος που ακολουθεί τις διεθνείς τάσεις του οικολογικού κινήματος, όπου στο πλαίσιο μιας ευρύτερης κοινωνικής και πολιτικής αφύπνισης συγκροτείται το αίτημα ενάντια στην περιβαλλοντική καταστροφή.

Για παράδειγμα, το 1974 ιδρύεται η πρώτη δημόσια υπηρεσία εξειδικευμένη σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος στην πρωτεύουσα, το Πρόγραμμα Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος Αθήνας (ΠΕΡΠΑ), με σκοπό τη διαχείριση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μάλιστα, το 1976-77 τα ΕΛΤΑ εκδίδουν συλλεκτική σειρά γραμματοσήμων για την προστασία του περιβάλλοντος, σε ένα εκ των οποίων εμφανίζεται ο Παρθενώνας και πίσω του η σκιά της Χαλυβουργικής. Το γεγονός αυτό υπογραμμίζει τη βαρύτητα της βιομηχανικής περιοχής της Ελευσίνας στη συλλογική μνήμη, αλλά και την αντιφατική σχέση της βιομηχανίας, και κατ’ επέκταση της ατμόσφαιρας και των ανθρώπων που ορίζονται από αυτήν, με την προστασία των αρχαιοτήτων εν προκειμένω.

Οι εγκαταστάσεις του «ΤΙΤΑΝ» βρίσκονται δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Τα αρχαία μάρμαρα βρίσκονται σε άθλια κατάσταση από τη διάβρωση, εξαιτίας της τσιμεντόσκονης, των αερίων κλπ. Οι κάτοικοι έχουν κινητοποιηθεί πολλές φορές, έχουν γίνει συγκεντρώσεις, διαβήματα στους αρμόδιους για τη διάσωση του αρχαιολογικού χώρου με την απομάκρυνση του εργοστασίου. Κανένα αποτέλεσμα. Κι όχι μόνο αυτό. Η μεγαλύτερη τσιμινιέρα, που παράγει τόσο τσιμέντο όσο όλες οι άλλες τσιμινιέρες του εργοστασίου, ανεγέρθηκε πριν το 1967 παρά την αντίθετη γνωμοδότηση της αρμόδιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1974

Η έντονη μυρωδιά του πυρηνέλαιου προκαλεί τις αισθήσεις των Ελευσίνιων αρκετά πριν και από την εποχή του Λεβέντη. Ο πυρήνας της ελιάς χρησιμοποιείται τη δεκαετία του ’50 σαν καύσιμη ύλη για τα σπίτια και ποτίζει τον αέρα της πόλης.

Το Ελαιουργείο, εφόσον έκανε επεξεργασία τις ελιές, υπήρχε ο πυρήνας τον οποίο δεν χρησιμοποιούσανε, αυτός έβγαινε πολτοποιημένος και σε ακανόνιστα σχέδια, κομμάτια, τα οποία αυτά, λόγω του ότι ήμασταν πλούσιοι τότε [γέλια],πηγαίναμε εκεί και αγοράζαμε τα υπολείμματα, μιλάμε για χιλιάδες τόνους τώρα, έτσι; Χιλιάδες τόνους, η επεξεργασία, οι πυρήνες, το κουκούτσι, και αγοράζαμε από εκεί πυρήνα, η οποία ήτανε καύσιμη ύλη, στο σπίτι, ζεσταινόμασταν στο σπίτι [...] Όταν δεν έχεις να ζεσταθείς, δεν σε πειράζει η άσχημη μυρωδιά, όταν δεν έχεις να φας.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΚΑΣ

Δεν είναι μόνο τα δημοσιεύματα και οι μαρτυρίες των ανθρώπων που ανακαλούν διαφορετικές αισθήσεις. Διάφορα σημεία της πόλης μαρτυρούν εμπειρίες των ανθρώπων με την ύλη. Το φαγωμένο βουνό από το λατομείο του ΤΙΤΑΝ, ο βούρκος της Βλύχας με τα παροπλισμένα πλοία, οι επιχωματώσεις μεγάλων εκτάσεων από την Πετρόλα, τη Χαλυβουργική και τα ναυπηγεία, ακόμα και οι δρόμοι της Ελευσίνας αποτελούν υλικά ίχνη τα οποία μαρτυρούν ιστορίες αισθήσεων.

Η δυσκολότερη διαδικασία στους εργάτες του θερμαστηρίου ήταν να βγάζουν τη σκουριά που άφηνε κατάλοιπο το κάρβουνο που καιγότανε. Αυτό με κάτι ράσπες τεράστιες, πολύ μακριές γιατί τους έκαιγε, έπρεπε να τη βάλεις να γαντζώνει, να την τραβάς να τη βγάζεις. Με αυτή τη σκουριά ήταν όλη η Ελευσίνα στρωμένη, οι δρόμοι της με αυτή τη σκουριά! Ακόμη και το γήπεδο του Πανελευσινιακού, το υπόστρωμά του είναι σκουριά από αυτά τα εργοστάσια! Γιατί τότε δεν είχαμε άσφαλτο. Βάζαμε σκουριά, η οποία κράταγε περισσότερο, και λίγο χώμα από πάνω… Το εργοστάσιο τι να το κάνει αυτό; Το πέταγε! Η Ελευσίνα όλη είναι στρωμένη από σκουριά από τα θερμαστήρια των εργοστασίων της Ελευσίνας. Γιατί τα εργοστάσια δουλεύανε με κάρβουνο, αργότερα βγήκε το πετρέλαιο. 

ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ | ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ (2006)

Ο θαλάσσιος κόλπος της Ελευσίνας, ο αέρας και κατ’ επέκταση όλη η πόλη επιβαρύνονται σταδιακά από την επέλαση της βιομηχανίας στο Θριάσιο Πεδίο κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Οι αισθήσεις που ανακαλούν στη μνήμη τους κάτοικοι σε σχέση με τον κόλπο της Ελευσίνας αλλάζουν δραματικά και τραυματικά μέσα στα χρόνια. Οι ατομικές και συλλογικές εμπειρίες της ατμόσφαιρας της πόλης μεταβάλλονται ανάλογα με την περίοδο.

Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, τα φουρνέλα και η σκόνη του ΤΙΤΑΝ δημιουργούν κουρνιαχτά σκόνης. Την ίδια ώρα, ωστόσο, στον κόλπο της Ελευσίνας η θάλασσα είναι πεντακάθαρη, ενώ σε κάποια σημεία αναβλύζουν παγωμένα νερά από τις πηγές του βουνού. Ο βυθός του κόλπου είναι επίσης από τους πιο πλούσιους στην Ελλάδα. Τα όστρακα, τα θαλασσινά και τα ψάρια δεν λείπουν σχεδόν από κανένα εργατόσπιτο στην Ελευσίνα.

Από τη δεκαετία του ’70, τα θέματα που επανέρχονται συστηματικά στις διαμαρτυρίες κατοίκων και δημοτικής αρχής είναι το φορτίο ρύπανσης που διοχετεύουν στη θάλασσα η Χαλυβουργική, η Πετρόλα και τα διυλιστήρια Ασπρόπυργου. «Τα τοξικά μέταλλα είναι 20-200 φορές ψηλότερα από τα ανώτατα όρια για αλιεία. Το διαλυμένο οξυγόνο στη θάλασσα είναι μόνιμα κάτω από το ελάχιστο όριο για τις αερόβιες διεργασίες και την επιβίωση των ψαριών. Κάθε μήνα κατά μέσο όρο, υπάρχουν 1-3 περιστατικά ρύπανσης της θάλασσας με πετρελαιοειδή. Συχνά είναι τα περιστατικά ομαδικού θανάτου ψαριών». ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 14/11/1981

Ένα άλλο κομβικό ζήτημα που απασχολεί την καθημερινότητα και τις περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες στην Ελευσίνα, το οποίο συνδέεται και με τη ρύπανση της θάλασσας, είναι και η διαχείριση των αποβλήτων των εργοστασίων.

Η αίσθηση του αέρα, της θάλασσας και της πόλης, με άλλα λόγια η ατμόσφαιρα της Ελευσίνας, είναι κάτι που κινητοποιεί ομάδες κατοίκων, αλλά και ανθρώπων που εμπλέκονται με τα κοινά και τις επόμενες δεκαετίες. Κινητοποιήσεις της Greenpeace στην Πετρόλα, συναυλίες διαμαρτυρίας ενάντια στην επέκτασή της, αλλά και ευρύτερα κινήματα πόλης όπως το Ecoeleusis δεν αποτελούν απλά σταθμούς στην ιστορία των αγώνων της πόλης. Μαρτυρούν επίσης ιστορίες αισθήσεων και συνθέτουν κάθε φορά μια εικόνα της αστικής ατμόσφαιρας.

Η μερική αποβιομηχάνιση και οι αγώνες καθαρίζουν αέρα, νερό και πόλη, χωρίς όμως να εξαφανίζεται η ρύπανση. Μια πρόσφατη έρευνα δείχνει πως κάποιες από τις βιομηχανίες της περιοχής παραμένουν οι κύριες υπαίτιες της ρύπανσης όχι μόνο στην Ελευσίνα, αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Οι μονάδες της ΔΕΗ, τα διυλιστήρια των ΜΟΤΟΡ ΟΪΛ και Ελληνικά Πετρέλαια, και εργοστάσια των ΤΙΤΑΝ, LAFARGE, και ΤΕΡΝΑ οι κύριες βιομηχανικές εγκαταστάσεις που ρύπαναν την ατμόσφαιρα στην Ελλάδα για τα έτη 2007-2022, σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος.

SOLOMON 24/05/2024