Ο χώρος του εργοστασίου είναι ένα οικοσύστημα αποτελούμενο από μεγάλα κτήρια, πρώτες ύλες, μηχανές, εργάτες και εργάτριες, καθώς και ποικίλα άλλα επαγγέλματα που σχετίζονται με τη διαδικασία της παραγωγής και διανομής.

Ιδιαίτερα στις πρώτες φάσεις της βιομηχανικής εξέλιξης υπάρχουν πολλές ειδικότητες που έργαζονται είτε εντός του εργοστασίου είτε πέριξ αυτού και συμβάλλουν στην παραγωγική διαδικασία. Πολλές από αυτές τις ειδικότητες, όπως αυτή του θερμαστή, του βαρελοποιού και του βυρσοδέψη, έχουν πλέον εκλείψει.

Στον ΚΡΟΝΟ υπήρχαν οι θερμαστές, οι διυλιστές, οι εκζαχαρωτές, οι βυρσοδέψες, οι οινοποιοί, οι βαρελάδες. Αυτοί έφτιαχναν τα βαρέλια που βάζανε το κρασί και τα φτιάχνανε με τα χέρια. Ένα ολόκληρο τμήμα βαρελάδες. Και μετά το φτιάξιμο ήθελαν συντήρηση τα βαρέλια, γιατί τα κυλούσαν και τα χειρίζονταν με τα χέρια. Γέμιζαν καράβια έξω στην προβλήτα κουβαλώντας βαρέλια με τα χέρια. Αργότερα, άρχισαν να γίνονται δεξαμενές και μάνικες και να μεταφέρονται υγρά στις δεξαμενές των πλοίων. 

ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ | ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ (2006)

Κάποιες από τις ειδικότητες ήταν σκληρές, επώδυνες και επικίνδυνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δουλειά του θερμαστή, που χαρακτηρίζεται ως «Νταχάου» των εργοστασίων.

Οι θερμαστές εκείνης της εποχής ήταν το «Νταχάου» των εργοστασίων. Έπρεπε να φτυαρίζουν τα κάρβουνα απ' έξω και να τα βάζουν μέσα σε κάτι τεράστια βαγόνια. Το βαγόνι δεν μπορούσε να κυλήσει εύκολα, γιατί στις ράγες έπιανε κάρβουνα. Στο θερμαστήριο τα τούμπαραν και φτυάριζαν τα κάρβουνα μέσα στο θάλαμο καυσίμων, για να κάνουν ατμό. Ήταν «Νταχάου», μέχρι το 1960. Είχαν αναπνευστικά προβλήματα και αυτοί που μετέφεραν το κάρβουνο. Είχαν προβλήματα με τα μάτια τους. Άνοιγαν την πόρτα, η φωτιά έκαιγε και αυτοί φτυαρίζανε. 

ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ | ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ (2006)

Το πολυσύνθετο σύμπαν της φάμπρικας αποκαλύπτεται μέσα από ιστορίες που αναδεικνύουν τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις που διαμορφώνουν τη βιομηχανική συνείδηση. Χειρώνακτες και τεχνίτες σχετίζονται με τον χώρο, τις μηχανές και το προϊόν με έναν ιδιαίτερο τρόπο, ανάλογα με το είδος της παραγωγής. Η πρώτη μέρα στον ΤΙΤΑΝ παρομοιάζεται με άφιξη σε σεληνιακό τοπίο, όπου δεσπόζουν οι ξαπλωτοί φούρνοι που μοιάζουν με πυραύλους και τα λατομεία που παραπέμπουν σε σκοτεινά λαγούμια.

Στο λιμάνι οι φορτοεκφορτώσεις εκτείνονται, ανάλογα με την περίοδο, από τα καράβια που βρίσκονται αρόδο στον Σαρωνικό κόλπο μέχρι τον χώρο του λιμανιού κατά πλάτος και από την περιοχή της Πάχης μέχρι τη Βλύχα κατά μήκος της ακτογραμμής. Η δουλειά του λιμενεργάτη είναι γεμάτη με εικόνες από καΐκια, καράβια, γερανούς, ρυμουλκά, ντάνες και φορτία από ξυλεία, χαρτί, σίδερα κ.ά.

Τα καράβια, τα καΐκια ερχόντουσαν μέχρι ένα σημείο. Εκεί υπήρχαν πλωτά μέσα, οι λεγόμενες μαούνες, οι οποίες εκεί επάνω ξεφορτωνόταν το εμπόρευμα και από εκεί με ρυμουλκά, με οτιδήποτε άλλο, ερχόντουσαν προς την παραλία. Το πρώτο σημείο που ντανιαζότανε το εμπόρευμα ήτανε εκεί που λέμε σήμερα του Φονιά… εκεί ήτανε η πρώτη εκφόρτωση απ' ό,τι θυμάμαι και απ' ό,τι μου έλεγε ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν λιμενεργάτης κι αυτός. Τα εμπορεύματα στη δεκαετία του '85 έως '96-'97 ήτανε πάμπολλα, μιλάμε από σκραπ, ξυλεία, χαρτί, ό,τι μπορείς να φανταστείς. Τότε η βιομηχανία ήτανε σε ανθίζουσα κατάσταση, έτσι; Μεταλλεύματα, σίδηρα, χαλκούς, ξύλα, οργανισμούς δημοσιογραφικού χάρτου. 

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΚΑΣ

Εργάτες που είτε χειρίζονται είτε επισκευάζουν μηχανήματα, όπως γερανούς, συνδέονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο με αυτά. Στη Χαλυβουργική, η συντήρηση του γερανού προσομοιάζεται με τη φροντίδα ενός σώματος και ο συντηρητής με γιατρό.

Η σχέση με τις πρώτες ύλες και το προϊόν διαφέρει ανάλογα με τη βιομηχανία. Στα διυλιστήρια των ΕΛΠΕ, στα χυτήρια της Χαλυβουργικής και στο γομωτήριο της ΠΥΡΚΑΛ, εργάτες και εργάτριες αποφεύγουν την άμεση επαφή με τα υλικά, προφυλάσσονται από αυτά και δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο με τον οποίο τα επεξεργάζονται. Το παραγόμενο προϊόν είναι κάτι το οποίο δεν μπορούν να οικειοποιηθούν.

Στην περίπτωση της ΠΥΡΚΑΛ, η απόσταση από το τελικό προϊόν είναι ακόμα πιο μεγάλη. Οι άνθρωποι που γεμίζουν τα βλήματα βιώνουν μια συνεχή απειλή, μαθαίνουν να συμβιώνουν με τον κίνδυνο μιας πιθανής έκρηξης, σαν να βρίσκονται σε εμπόλεμη ζώνη. Την ίδια στιγμή, παραμένουν αποστασιοποιημένοι από τον προορισμό και τη χρήση του παραγόμενου προϊόντος.

Αντίθετα, στην περίπτωση του Κρόνου, το τελικό προϊόν συμπληρώνει τα μεσημεριανά τραπέζια τις ώρες που εργοδότες και εργαζόμενοι κάνουν διάλειμμα για φαγητό. Τα κρασιά και τα αποστάγματα που παράγονται είναι κάτι που εργάτες, εργάτριες και εργοδότες μοιράζονται κατά κάποιον τρόπο: τα μυρίζουν, τα γεύονται και διηγούνται πλήθος ιστοριών γύρω από αυτά.

Τα εργοστάσια είναι χώροι συνύπαρξης και κοινωνικοποίησης, όπου άνθρωποι διαμορφώνουν ιδέες, δημιουργούν φιλίες, χτίζουν δεσμούς συγγενικούς, φτιάχνουν κοινότητες. Τα διαλείμματα είναι σημαντική πτυχή της καθημερινότητας στη βιομηχανική ζωή και συνείδηση. Είναι μια ζώνη πιο χαλαρή: εργάτες και εργάτριες της ΠΥΡΚΑΛ κάνουν βόλτα σε κήπους γεμάτους παπαρούνες και αγριολούλουδα, ενώ όσοι και όσες έχουν την τύχη να δουλεύουν σε πιο σταθερά πόστα αφιερώνουν χρόνο και φροντίδα σε μποστάνια κι ελιές.