Απόλυτη σιωπή βασιλεύει στην Ελευσίνα την ώρα τούτη του απογεύματος… Το σφύριγμα της σειρήνας του Τσιμεντάδικου σκίζει ξαφνικά την σιωπή που απλώνεται στην πόλιν. «Ώρα Ελλάδος δεκαεπτά», λέει το ραδιόφωνο στο καφενείο. Ο καφετζής τινάζεται από τη θέση του… Από τα εργοστάσια ξεχύνονται οι εργάτες… Έναν ιδιαίτερο τόνο δίνουν τα πολλά ποδήλατα. Ίσως σε καμία άλλη πόλη της Ελλάδος να μην υπάρχουν τόσα ποδήλατα… Από ολόκληρη την πόλη ακούγεται ένα χαρούμενο βουητό. Η Ελευσίνα αρχίζει να ζει και να κινείται. Είναι οι εργάτες που της δίνουν ζωή και κίνηση. 

Η ΑΥΓΗ | 18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1959

Τι συμβαίνει στην Ελευσίνα έξω από τα εργοστάσια; Πού κινούνται και ζουν οι άνθρωποι, όταν δεν δουλεύουν; Πόσο δημόσιο χώρο έχουν αφήσει ελεύθερο οι βιομηχανίες μέσα στην πόλη;

Το παραλιακό μέτωπο, η οδός Νικολαΐδου και οι γραμμές του τρένου είναι άξονες που τέμνουν την Ελευσίνα υπογραμμίζοντας τις έντονες αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την πόλη: θάλασσα και στεριά, βιομηχανικό και αστικό τοπίο, αρχαίο και νέο, Άνω και Κάτω πόλη. Είναι ωστόσο και άξονες που επανέρχονται στις διάφορες ιστορίες που αφηγούνται οι κάτοικοι για την πόλη τους και οι οποίοι ορίζουν τον χώρο ανάμεσα και πέρα από τα εργοστάσια.

Οι ιστορίες γύρω από το παραλιακό μέτωπο μαρτυρούν συνέχειες και ασυνέχειες σχετικές με την πρόσβαση των Ελευσίνιων σε αυτό. Η πορεία με τα πόδια, το ποδήλατο ή το αυτοκίνητο κατά μήκος της παραλίας διακόπτεται από την μπάρα του ΤΙΤΑΝ.

Το εργοστάσιο αποκόβει στην κυριολεξία την πόλη από την ενδοχώρα της. Ο δημόσιος δρόμος που διαπερνά τις εγκαταστάσεις του ΤΙΤΑΝ και ορίζεται από μια μπάρα στην είσοδο από την πόλη, καθώς και μια αυτόματη συρόμενη καγκελόπορτα στην έξοδο προς τα Βραχάκια και τη Βλύχα, αποτελεί για κατοίκους και περαστικούς ένα μυστήριο πέρασμα ή αλλιώς αυτό που ονομάζει ο ανθρωπολόγος Marc Augé έναν «μη-τόπο». Είναι ένας χώρος από τον οποίο οι κάτοικοι της Ελευσίνας αισθάνονται αποκομμένοι και ο οποίος δεν εμφανίζεται στα λεγόμενά τους με κάποια συγκεκριμένη ταυτότητα ή ιστορικότητα.

Κάτοικοι και περαστικοί σταματούν στην μπάρα. Την εποχή που το εργοστάσιο ήταν παραγωγικό, η διέλευση δεν επιτρεπόταν τις ώρες που μεταφέρονταν εμπορεύματα. Πολλοί δεν γνωρίζουν καν ότι μπορούν να περάσουν από εκεί. Άλλωστε, η εικόνα μιας μπάρας στη μέση του δρόμου λειτουργεί αποτρεπτικά για κάθε περαστικό.

Ωστόσο, η εμπειρία διαφέρει για εργάτες και εργάτριες που βρίσκονται μέσα στον χώρο του ΤΙΤΑΝ Ελευσίνας, καθώς και για παλιότερους κατοίκους των εργατικών οικημάτων που βρίσκονταν μέσα στο χώρο του εργοστασίου.

Γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε στα κτίσματα που έκτισε το εργοστάσιο ΤΙΤΑΝ για τους εργαζομένους, που ονομαζόντουσαν οικήματα ΤΙΤΑΝ ή σκέτο κάμαρες, γιατί όλη τους η χωρητικότητα ήτανε μια μεγάλη κάμαρα και ένας μικρότερος χώρος. Η ζωή μας ήταν άρρηκτα δεμένη με το εργοστάσιο: έπρεπε να διασχίσουμε το εργοστάσιο για να πάμε σπίτια μας και για να βγούμε από τα σπίτια μας, έπρεπε να περάσουμε μέσα από το εργοστάσιο για να πάμε στο σχολείο μας, οπουδήποτε.

ΑΡΓΥΡΩ ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗ | ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ "ΕΛΕΥΣΙΝΑ, ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΠΟΗΧΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ" ΑΜΗΧΑΝΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ (1999)

Αν και το παραθαλάσσιο μέτωπο της Ελευσίνας γέμισε εργοστάσια, παραμένει τόπος ζωντανός. Φιλοξενείται εκεί που η θάλασσα με τη στεριά δημιουργούν μια ζώνη έντονης δραστηριότητας: καΐκια, λάντζες και ψαρόβαρκες στη θάλασσα, προβλήτες εργοστασίων, μηχανήματα, ξυλεία, πρώτες ύλες και εμπορεύματα στην ξηρά συνθέτουν την εικόνα αυτής της παράκτιας ζώνης.

Την εικόνα συμπληρώνουν οι άνθρωποι την ώρα της δουλειάς ή στο διάλειμμα, τα παιδιά που παίζουν ανάμεσα στα φορτία με τις πρώτες ύλες και τα εμπορεύματα, μικροί και μεγάλοι που κολυμπάνε στα λιμανάκια που δημιούργησαν οι επιχωματώσεις, ποδηλάτες, περαστικοί και περαστικές που κάνουν τη βόλτα τους.

Οικεία τοπόσημα εγγράφονται στον αόρατο χάρτη της περιοχής. Το αναψυκτήριο του Φονιά, ο θερινός κινηματογράφος και το περίπτερο της Νικολαΐδου είναι κάποια από αυτά.

«Βραχνάς του Πειραιά έχει γίνει η Ελευσίνα», διαβάζουμε στην εφημερίδα Εμπρός σε άρθρο του 1953. «Η εμπορευματοποίηση της κίνησης εσημείωσε πρωτοφανή άνοδον κατά το παρελθόν έτος, ενό η του επινείου κινδυνεύει να νεκρωθή εντελώς!»

ΕΜΠΡΟΣ, 8 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1953

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η πιο εξειδικευμένη παραγωγή, όπως αυτή της χαλυβουργίας, των διυλιστηρίων και των ναυπηγείων, επιτάσσει την περαιτέρω ανάπτυξη του λιμανιού παράλληλα με τη δημιουργία ιδιωτικών προβλητών σε κάθε εργοστάσιο.

Η πρόσβαση στην ακτογραμμή μέχρι τότε συμβαίνει με τρόπο κατακερματισμένο, ενδιάμεσα από τις ιδιωτικές προβλήτες των εργοστασίων και τους χώρους φορτοεκφόρτωσης.

Από το 1950 έως το 1970 εγκαθίστανται στο παραλιακό μέτωπο βιομηχανίες μεγαλύτερης κλίμακας και βαρύτερης παραγωγής σε σχέση με αυτές που είχαν δημιουργηθεί τα προηγούμενα 75 χρόνια, την περίοδο 1875-1950.

Κατά την τρίτη φάση εκβιομηχάνισης της Ελευσίνας, βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις καταλαμβάνουν ολόκληρο το μέτωπο του ελευσινιακού κόλπου.

Από τις εκβολές του Σαρανταπόταμου στη Χαλυβουργική ανατολικά μέχρι τον Λουτρόπυργο στα δυτικά η έκταση της ακτής είναι περίπου 13 χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή. Τα 12 από αυτά είναι απροσπέλαστα από τους κατοίκους της περιοχής, αφού καταλαμβάνονται από βιομηχανίες και λιμάνια.

Συνεπώς, από τη δεκαετία του 1970, η αποσπασματική πρόσβαση στην ακτή σταδιακά γίνεται όλο και πιο δύσκολη και επικίνδυνη, μέχρι που τελικά διακόπτεται.